किन राख्छन् विद्यार्थीले शिक्षकको उपनाम?

गोपीलाल न्यौपाने, मनोविज्ञ

घरको वातावरण र विद्यालयको वातावरणको आधारमा विद्यार्थीको सोच्ने र व्यवहार गर्ने तरिका निर्धारण भएको हुन्छ । सकारात्मक वातावरणमा हुर्केको बच्चाले जहिले पनि सकारात्मक नै सोच्छ । नकारात्मक वातावरणमा नकारात्मक नै सोचाइ आउँछ । शिक्षकप्रति नकारात्मक बच्चा परिवारप्रति सकारात्मक हुन सक्दैन ।

शिक्षक र विद्यार्थीबीच जेनेरेसन ग्याप नेपालमा त्यति ठूलो छैन । टाइम फ्रेम मात्र जेनेरेसन ग्याप होइन । जेनेरेसन ग्याप सोचाइ, व्यवहार, सामाजिक घुलमिलजस्ता कुरामा भर पर्छ । तर, प्रविधिले यसमा केही परिवर्तन भने अवश्य ल्याएको छ । जोकोही विद्यार्थीमा केही सपना हुन्छन् । उनीहरूको सपनाअनुसार लगानी हुन सकेको छैन । त्यसले गर्दा बच्चा केही विद्रोही हुन्छन् ।

अहिलेको पुस्ता प्रविधिमा निकै अगाडि छ । तर, हाम्रो शिक्षा परम्परागत छ । जसले गर्दा उनीहरूमा वितृष्णा जन्मिन्छ । यही कारण शिक्षक र विद्यार्थीबीच दूरी बन्छ । शिक्षक र विद्यार्थीबीचको स्कुलिङमा फरक पर्ने भएको अवस्थामा पनि उनीहरूबीच कुरा मिल्दैन । सरकारी विद्यालय पढेर आएको शिक्षकलाई निजीका बच्चाले स्वीकार गर्न सक्दैनन् । दोस्रो कुरा, एउटा विद्यार्थीका लागि चाहिने सबै कुरा हाम्रो पाठ्यक्रममा समावेश छैन । शिक्षकले पाठ्यक्रमअनुसार पढाउँदा विद्यार्थी सन्तुष्ट हुन सक्दैन । सन्तुष्ट नभएपछि उसले गाली गरेर वा उपनाम राखेर बदला लिन खोज्छ । पाठ्यक्रमले समावेश गर्नै सकेन । पाठ्यक्रमले चुनौती नगर्दा के पढाएको भनेर सन्तुष्ट हुन नसकी उनीहरूबीच भिन्नता देखा पर्छ ।

कतिपय अवस्थामा शिक्षकलाई जिस्क्याउनु वा व्यंग्य गर्नुपर्यो भने विद्यार्थीले उपनाम राख्छन् । अलि राम्रो शिक्षक छ, जो विद्यार्थीलाई एकदमै माया गर्छ, राम्रोसँग पढाउँछ भने त्यस्ता शिक्षकको नाम राख्दैनन् ।

शिक्षकको उपनाम राख्ने बाल स्वाभाविक प्रतिक्रिया हो । कतिपय अवस्थामा शिक्षकलाई जिस्काउनु वा व्यंग्य गर्नुपर्यो भने उपनाम राख्छन् । अलि राम्रो शिक्षक छ, जो विद्यार्थीलाई एकदमै माया गर्छ, राम्रोसँग पढाउँछ भने त्यस्ता शिक्षकको नाम राख्दैनन् । विद्यार्थीसँग मैत्री नभएको अवस्थामा नाम राख्छन् । कोही विद्यार्थीले उपनाम राख्छन् भने शिक्षकले बुझ्दा हुन्छ कि म कतै न कतै असंगठित छु । यस्तो बेलामा शिक्षकले आफूलाई सुधार्नुपर्छ ।

बच्चा दुई कुरादेखि डराउँछन्, एक पुस्तक र अर्को शिक्षक । पुस्तकदेखि यसकारण डराउँछन् कि उनीहरू पुस्तकलाई माया गर्छन् । पुस्तक ज्ञानको स्रोत हो भन्ने उनीहरूलाई थाहा छ । शिक्षकदेखि यसकारण डराउँछन् कि ऊ पनि ज्ञानको स्रोत हो । आजकालका बच्चा घरमा बाबुआमादेखि डराउँदैनन्, तर शिक्षक भनेपछि थुरुरु काँप्छन् । यही कारण शिक्षकप्रतिको असन्तुष्टि विभिन्न रूपमा पोख्ने गर्छन् । कहिलेकाहीँ घरका सदस्यमा पोख्ने गर्छन् । भाइबहिनीलाई पिट्ने, बुबाआमासँग नबोल्ने गर्छन् । कोहीचाहिँ सपनामा दाह्रा किट्ने, आतंकित व्यवहार देखाउने, कपडा च्यात्ने, साथीसँग झगडा गर्ने गर्छन् । आफूले प्रत्यक्ष व्यक्त गर्न नसकेका कुरालाई निद्रामा भन्ने कसैको बानी हुन्छ ।

अहिले अभिभावकले निजी विद्यालयको कुरा काट्ने भनेको विद्यालय पारदर्शी नभएर हो । अभिभावकले कुरा काट्दा बच्चामा पनि नकारात्मक भाव आउँछ । तर, निजी क्षेत्रको लगानी भनेको नाफा कमाउनका लागि हो । कति प्रतिशत नाफा लिने भन्ने राज्यले पारदर्शी व्यवस्था ल्याउनुपर्छ । स्कुल सञ्चालकले पनि व्यवहारमा अर्कै र बोली अर्कै गरेर फरक गर्दा अविश्वास पैदा भएको छ । विद्यालय, विद्यार्थी र अभिभावकबीच समझदारी र विश्वासको वातावरण भएपछि मात्र शिक्षकले सम्मान प्राप्त गर्छन् । समाजमा उनीहरूले पाउनेजस्तो सम्मान अरू कसैको छैन । तर, त्यो चरित्र शिक्षकसँग पनि हुनुपर्छ ।

अभिभावक र विद्यार्थीले शिक्षकलाई गाली गर्नुमा केही हदसम्म शिक्षकको पनि दोष छ । निरन्तर अपडेट नभई शिक्षक बन्न सकिँदैन । शिक्षण पेसा भनेको लुकेको पेसा हो । यो भनेको कस्तो भने एउटा घन्टी स्कुलमा पढाउन उसले घन्टाँैसम्म विभिन्न लाइब्रेरी हेर्ने, नेटमा बस्ने गर्नुपर्ने हुन्छ । तर, शिक्षकले हचुवाका भरमा पढाउने गर्दा समस्या आएको हो । विद्यालय सञ्चालकले पनि शिक्षकलाई कम पैसामा काम लगाउने गरेका छन् । तालिमप्राप्त शिक्षक छैनन् । तालिमलाई व्यवहारमा नउतार्नु पनि अर्को कमजोरी हो । तालिमप्राप्त शिक्षकले आफूले सिकेका कुरालाई विद्यालयमा प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ । तालिमप्राप्त नभए तालिम लिनुपर्छ ।

अभिभावक स्वभावैले आफ्नो बच्चा राम्रो प्रतिस्पर्धी भएको हेर्न चाहन्छन् । एक्काइसाँै शताब्दीको ग्लोबल नागरिक होस् भनेर सपना देख्नु र त्यसअनुसारले पढाउन आग्रह गर्नु अनौठो होइन । अभिभावकले खोजेको कुरा जस्तै नयाँ विधिमा पढाऊ, राम्रो डेक्स–बेन्च देऊ, केही न केही सिकाएर पठाऊ भन्ने हो । त्यो नराम्रो कुरा होइन ।

हाम्रो समाज अत्यन्त पछाडि परेको छ । हाम्रोमा पुरस्कार र सजायको समन्वय छैन । सजाय दिँदा कहिल्यै पनि नराम्रो वा अपशब्द बोल्नुहुन्न । राम्रो विद्यार्थीसँग तुलना गरेर सानो देखाउने प्रयास पनि गर्नुहुन्न । कुट्ने–पिट्ने गर्नुहुन्न । बरु बच्चाले गृहकार्य गरेन भने त्यो बच्चालाई अरू साथीभन्दा आधा घन्टा ढिलो घर पठाइदिने गर्नुपर्छ । उसका लागि ठूलो सजाय नै यही हुन्छ । शिक्षकले बच्चालाई नराम्रो बोल्ने, पिट्नेजस्ता कार्य गरे उनीहरू शिक्षकप्रति नकारात्मक हुन्छन् । त्यस्ता शिक्षकसँग बोल्न र छेउ पर्नसमेत चाहँदैनन् । पछाडि कुरा काट्ने, उपनाम राख्ने गर्छन् । त्यस्ता शिक्षकले पढाएको ध्यान नदिने हुन्छ । त्यसकारण विद्यार्थीको क्षमता बुझेर उनीहरूको रुचिअनुसार पढाउने गर्नुपर्छ ।