बालबालिकालाई प्रेम महसुस गराउने कसरी?

मानव जातिलाई बाँच्नका लागि तीन कुराहरूको अति आवश्यक छ । अक्सिजन, ग्लुकोज र सम्बन्ध । जसरी मान्छे जीवित हुनको लागि अक्सिजन चाहिन्छ, त्यसरी नै बालबालिको विकासका लागि माया आवश्यक पर्छ । मायालु सम्बन्धले बालबालिकाको सर्वोत्तम बौद्धिक विकासमा सहयोग पुर्याउँछ ।
सबै अभिभावकले आफ्ना बालबालिकाको खुशी चाहेका हुन्छन् । उनीहरूको सफलताको लागि मार्गनिर्देशन पनि गरिरहेका हुन्छन् । तर कहिलेकाही अभिभावकहरूले सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा नै बिर्सन्छन् वा बिर्सेका हुन्छन् । उनीहरूले आफ्नो सन्तानलाई माया देखाउन बिर्सन्छन् । हरेक अभिभावकले आफ्नो बालबालिकालाई प्रेम गर्छन् तर कयौँ पटक त्यो प्रेमभाव बालबालिका सामु पुग्दैन । तपाई हामी नै एक पटक मनन गरौँ न, के हाम्रा बालबालिकाले हामीले उनीहरूलाई गरेको मायाको अनुभूति गरेका छन्? के उनीहरूलाई थाहा छ, कि हाम्रो जीवनमा उनीहरूको कत्तिको महत्व छ ? कुनै बेला त बालकहरू आफै भनिरहेका हुन्छन्, ‘मेरो बाबा या मामुले मलाई माया नै गर्नु हुन्न ।’
सन्तानलाई गर्ने मायाका फाइदाहरू
भनिन्छ नि मानिसको बाल्यावस्थाको भोगाइको प्रभाव उसको वयस्क र बृद्धावस्थासम्म रहन्छ । यदि तपाईले बालबालिकालाई माया देखाउनु भयो भने उसको मस्तिष्क र भावनात्मक विकासमा त्यसले ठूलो सहयोग गर्छ । अभिभावकको मायाकै कारण बालकको भाषा विकासमा पनि टेवा पुग्छ ।
अभिभावकको मायाले बालकको आत्मविश्वास र आत्मसम्मान बढाउन सहयोग गर्छ । उसले सहजै समस्या समाधान गर्न सक्छ र उसमा आत्मबलको विकास भर्ई उसले कुनै पनि कार्य गर्न तत्परता देखाउँछ । उसको सृजनात्मक विकासमा पनि अभिभावकको मायालाई नै श्रय जान्छ । अभिभावकको माया र स्नेहले खुशी, स्वस्थ र सन्तुष्ट बालकको निर्माण हुन्छ ।
माया गरेको अनुभूति कसरी गराउने?
प्रत्येक अभिभावकले आफ्ना बालबालिकालाई माया गरेका हुन्छन् । तर त्यो मायाको अनुभूति त्यो बालकलाई भएको छ कि छैन भन्ने कुराको ख्याल नै राख्दैनन् । एकपटक तपाईहरू नै सोच्नुहोस्, जसरी तपाईले आफ्नो बालबालिकालाई हुर्काइरहनु भएको छ, त्यसमा बालबालिकाले तपाईले माया गर्नुहुन्छ भनेर थाहा पाएका छन् कि छैनन् ।
माया गर्नुमात्र नभई बालबालिकालाई मायाको अनुभूति गराउनु पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण कुरा हो । बालबालिकालाई माया गरेको थाहा दिनका लागि अभिभावकले निम्न कार्य गर्नसक्छन् ।
१) शारीरिक स्पर्श
सन्तानलाई शारीरिक स्पर्श दिनुपर्छ । यदि सन्तान सानो छ भने अझ् बढी शारीरिक स्नेहको आवश्यकता पर्दछ । उसलाई काखमा लिने, अँगालो हाल्ने, सुम्सुम्याउने जस्ता कार्य गरेर मायाको अनुभूति दिलाउन सकिन्छ । त्यस्तै बालबालिका तपाईको हात समातेर हिँड्न चाहन्छन् । उनीहरूको हात समातेर हिँड्दा पनि उनीहरू खुशी हुन्छन् ।
२) प्रशंसा र प्रोत्साहन
बालकको हरेक काममा पर्फेक्सन हेर्नेभन्दा पनि उसको प्रयासलाई अभिभावकले प्रशंसा गर्नुपर्छ । बालकले केही नयाँ प्रयास गर्छ भने त्यसमा अभिभावकले प्रोत्साहन दिनुपर्छ । जस्तै मेरो ४ वर्षिय छोराले उसको एउटा दाइको जन्मदिनमा कार्ड उपहार दिने निधो गरेको रहेछ र उसले कार्डमा लेखेको थियो, चत्रक । उसले नामको उच्चारण सही गरिरहेको थियो । तर लेख्न चाहिँ त्यो शब्द लेखेको थियो । उसले लेखेको मिलेको छैन भन्ने मलाई थाहा थियो तर पनि मैले उसको प्रयासलाई मार्न खोजिनँ । उसको त्यो प्रयासलाई मैले सम्मान गरेँ । बालकको गल्ती मात्र औंल्याउने भन्दा पनि उसले केही प्रयास गरेको छ भन्ने कुरा अभिभावकले बुझ्नुपर्छ ।
अभिभावकले आफ्नो बच्चाबाट भएका गल्तीका कारण उसलाई सजाय दिने नभई उसको गल्तीलाई स्वीकार गर्न सक्नुपर्छ । कहिलेकाही अभिभावकबाट केही भुल हुन गएमा आफ्नो गल्ती पनि स्वीकार्नुपर्छ । त्यसबाट बालबालिकाले गल्ती सामान्य हो भन्ने बुझ्छ र उसले जीवनमा प्रयास गर्न छोड्दैन ।
बालकले गरेको कामको प्रशंसा गर्न भुल्नु हुन्न । जस्तैः ‘धेरै राम्रो’ शब्दको प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यस्तै उसलाई धन्यवाद दिनुपर्छ ।
बालबालिकालाई के कुरामा सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा अभिभावक स्पष्ट हुनुपर्छ र प्रेमपूर्वक उनीहरूको आवश्यकताअनुसार सहयोग गर्नुपर्छ । बालकले नसक्ने कामलाई प्रेमपूर्वक अभिभावकले गरिदिनुपर्छ ।
३) प्रेमपूर्ण सेवा
अभिभावकले बालबालिकालाई सहयोग गरिरहेका हुन्छन् । तर ती सहयोग कहिलेकाही जबरजस्ती गरेको जस्तो देखिन्छ । बालबालिकालाई के कुरामा सहयोग गर्नुपर्छ भन्ने कुरामा अभिभावक स्पष्ट हुनुपर्छ र प्रेमपूर्वक उनीहरूको आवश्यकताअनुसार सहयोग गर्नुपर्छ । बालकले नसक्ने कामलाई प्रेमपूर्वक अभिभावकले गरिदिनुपर्छ । त्यस्तै बालकले गृहकार्य गर्दा उसँगै बसिदिन सकिन्छ । तर सेवा भन्दैमा अनावश्यक सेवा पनि गर्नुहुँदैन । जस्तैः ठूलो कक्षामा पढ्ने बालकको स्कुल ब्याग अभिभावकले नै बोकेर लगिदिने ।
४) गुणस्तरीय समय दिने
अहिलेको मुख्य समस्या भनेकै अभिभावकले बालकको लागि समय छैन भन्नु हो । आफ्ना सन्तानका लागि अभिभावकको समय अमृत समान हुन्छ ।
गुणस्तरीय समय भन्नाले त्यो समयमा बालबालिकाले अभिभावकले आफूलाई माया गरेको बुझ्ने र अभिभावक र बालक नै सँगै रहँदा खुशी हुने समय हो । यसरी गुणस्तरीय समयका लागि दुवै मिलेर कुनै कामहरू गर्न सकिन्छ । कुनै नयाँ कुराको सृजना गर्न सकिन्छ । सँगै कुनै ठाउँसम्म हिँड्न या घुम्न सकिन्छ । कहिलेकाही बालबालिकासँगै बसेर कार्टुन हेर्न सकिन्छ । बालकका लागि महत्वपूर्ण दिनहरू मनाउन सकिन्छ ।
बालकलाई कथा सुनाउनु पनि गुणस्तरीय समय व्यतित गर्नु हो । बेलुकाको समयमा उनीहरूलाई कथा भन्ने या कथाका किताब पढ्न लगाउने गर्नाले उसको भाषा विकासमा सहयोग गर्छ र पढ्ने रुचि पनि दिगो हुन जान्छ ।
बच्चासँग छलफल गर्नु प्रेम देखाउने अर्को उपाय हो । बालकले दिनभरि के के गर्यो, कुनै पनि विषयमा उसको विचार बुझेर, उसँग अन्तक्र्रिया गरेर पनि बालकको हेरचाह गर्न सकिन्छ ।
५) उपहार दिने
बालकको स्वास्थ्यमा असर नपर्ने खालका बालकलाई मनपर्ने कुरा उपहार दिन सकिन्छ । समय–समयमा उनीहरूको उमेर र रुचि अनुसारका उपहारहरू दिँदा पनि उनीहरू आफ्ना अभिभावकको जीवनमा महत्व रहेको कुरा बुझ्छन् । उनीहरूलाई मनपर्ने फलफुल, उपयोगी खेलौनाहरू दिन सकिन्छ ।
कतिपय अभिभावकहरू बालकले जे कुरा माग्दा पनि सुरुमै अस्विकार गर्छन् र अन्तमा बालक रोएपछि या झगडा गर्न सुरु गरेपछि त्यो सामान दिने गर्छन् । यसले दिगो समयसम्म बालकको बानीमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ । अभिभावकले दिनहुुने कुरालाई सकेसम्म अस्वीकार गर्नुहुन्न र नहुने कुरा बच्चाले जति झगडा गरेपनि दिनुहुन्न ।
कस्तो व्यवहारले माया नगरेको अनुभूति गर्छ?
१) दुव्र्यवहार
विभिन्न कारण देखाइ आफ्नो बालबालिकालाई तिरस्कार र हेला गर्दा बालबालिकाले आफ्नो अभिभावकलाई दुस्मनको रूपमा हेर्ने गर्छन् । हामीले बालबालिकाको प्रत्येक गल्तीमा उसलाई गाली गर्ने, पिट्ने र अपमान गर्ने जस्ता कार्य निरन्तर भएपछि उसले त्यसलाई सामान्य रूपमा लिन थाल्छ ।
बालबालिका मात्र होइन, हामी सबै कसैसँग आफूलाई तुलना गरेको मन पराउदैनौँ । ‘त्यसको सन्तानले यो गरे, तँ यस्तो गर्छस्’ भनि तुलना गर्दा बालकमा हिनताबोध हुन्छ । बालबालिकालाई पिट्दा उसले मेरो बाबाममीले मलाई माया गर्नुहुन्न, मलाई हेला गर्नुहुन्छ भन्ने मानसिकता राख्दछ ।
बालबालिकालाई अनावश्यक डर देखाउने र धम्की दिने कार्य गर्दा पनि अभिभावकप्रति बालकको सोच नकारात्मक हुन जान्छ । प्राकृतिक या तथ्यपरक कुरा बाहेकका आफ्नो फाइदाका लागि डर देखाउने काम गर्नुहुँदैन । जस्तै ‘कोठा बाहिर निस्किस् भने भुतले तँलाई खाइदिन्छ’ । यस्ता वाक्यको प्रयोगले बालकको आत्मबल पनि कम बनाउँदै लैजान्छ ।
बालबालिकाको बारेमा नकारात्मक टिप्पणी गर्ने गर्दा उसले मेरो बुवाआमा मेरो बारेमा नराम्रो सोच्नुहुन्छ भन्ने सोच्दछ । बालबालिकाको हरेक काममा असन्तुष्टी जनाउदा बालक पनि दिक्क मान्न थाल्छ । बालबालिकालाई पढाइको आवश्यकता पर्छ । तर उसलाई केबल या अनावश्यक रूपमा पढाइको लागि दबाब दिने गर्दा बाबाआमाले आफ्नो खुशीलाई ख्याल नगरेको सोच्दछ ।
जुन घरमा बाबाममी झगडा गर्छन् या एक जना दुव्र्यसनमा फसेका छन् भने त्यस्तो अवस्थामा बालकले आफू असुरक्षित र बाबाममीको माया नपाएको महसुस गर्छन् ।
२) वेवास्ता
अहिलेका अभिभावकहरू आफ्नो कामको व्यस्तता देखाउँदै सन्तानबाट टाढा भागिरहेका छन् । आफ्ना सन्तानसँग बसेर कुराकानी गर्ने केही मिनेट पनि छैन अचेलका अभिभावकलाई । बालकलाई वेवास्ता गर्दा उसले आफ्नो अभिभावकबाट पाउनुपर्ने स्याहार या हेरचाह पाउँदैन र उसले आफ्नो अभिभावकको पनि अनुभूति गर्दैन ।
त्यस्तै कतिपय अभिभावकहरू विभिन्न समस्याको रिस आफ्ना बालकमा पोख्ने गर्छन् । बालकसँग बोल्दा झर्कने र रिसाउने व्यवहारले बालबालिकाले आफ्नो अभिभावकले आफूलाई माया नगरेको महसुस गर्छ ।
त्यस्तै बालकले भनेको गरेका हरेक कुरा र कामलाई अनावश्यक अस्विकार गर्ने अभिभावकको स्वभावले बालकले आफ्नो महत्व नरहेको सोच्ने गर्छ ।
यस्ता दुव्र्यवहार र वेवास्ताले बालबालिकामा के असर पार्छ?
बाल दुव्र्यवहार र वेवास्ताले बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक पक्षमा नकारात्मक प्रभाव पार्दछ ।
शारिरीक रूपमा पछि गएर उसलाई विभिन्न किसिमका जीर्ण रोग देखा पर्नसक्छ । बालापनमा दुव्र्यवहार पाएकाले पछि गएर ह्दयघात, मधुमेह, फोक्सोसम्बन्धिका रोग, उच्च रक्तचाप, माइग्रेन, क्यान्सर जस्ता रोग लाग्न सक्ने विभिन्न अनुसन्धानले देखाएको छ । बाल्यावस्थामा अभिभावकबाट प्रेम नपाएका व्यक्तिभन्दा बाल्यावस्थामा प्रेम पाएका व्यक्ति स्वास्थ्य समस्यामा सुरक्षित हुने विभिन्न अध्ययनले देखाएको छ ।
हामीले बालबालिकालाई ‘तिमीलाई माया गर्छु, तिमी मेरो लागि महत्वपूर्ण छौ’ भन्ने कुरा महसुस गराउनुपर्छ । बालकले प्रेम महसुस गरेमा उसले हरेक कुराबाट सुरक्षा महसुस गर्छ ।
मानसिक रूपमा उसमा बौद्धिक मन्दता आउँछ । उसमा खराब मानसिकता र भावनाको विकास हुन्छ । विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानले अभिभावकको प्रेमको अभावले बालकलाई अझ बढी तनावग्रस्त बनाएको देखाएको छ । गाली गर्ने, पिट्ने, बेइज्जत गर्ने जस्ता कार्यले मान्छे २० वर्ष छिटो मर्ने उल्लेख गरिएको छ ।
सामाजिक प्रभावमा यस्ता क्रियाकलापले बालक पछि किशोरावस्थामा आपराधिक कार्यमा लाग्ने, मदिरा र अन्य लागू पदार्थको कुलतमा फस्ने बताइएको छ । अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई सफल बन्न मात्र दबाब दिइरहँदा उनीहरूले मायाको अनुभूति गराउनुपर्ने आवश्यकता नै भुलिरहेका छन् ।
हामीले बालबालिकालाई ‘तिमीलाई माया गर्छु, तिमी मेरो लागि महत्वपूर्ण छौ’ भन्ने कुरा महसुस गराउनुपर्छ । बालकले प्रेम महसुस गरेमा उसले हरेक कुराबाट सुरक्षा महसुस गर्छ । सफल र स्वस्थ व्यक्तिको निर्माणका लागि अभिभावकको प्रेम बालकको लागि अपरिहार्य हुन्छ ।
रुख विरुवालाई सहि किसिमले मलजल गरियो भने त्यसमा राम्रो फुल फुल्छ वा फल राम्रो लाग्छ । त्यसैगरी बालबालिकाको विकासको निम्ति चाहिने मलजल भनेको माया हो । बालकले महसुस गर्ने किसिमको प्रेम पायो भने उसको विकासमा सहयोग पुग्छ । बालबालिकाको विकासको लागि हामीले आजबाटै उसलाई माया देखाउनुपर्छ ।
पिताम्बर न्यौपाने
प्रबन्ध निर्देशक, इसिइसि
सम्बन्धित अभिलेखहरू
सुरक्षित सिकाइका लागि अभिभावक शिक्षामा जोड
अन्तर नगर बुद्धिचाल प्रतियोगिता शुरु र भक्तपुर नगरव्यापी विद्यालयस्तरीय खेलकुद प्रतियोगिता चालु
‘कन्डम निःशुल्क, प्याडलाई पैसा किन?’
पत्रु खानाले बालबालिकाको सिकाइमा प्रभाव पार्ने विज्ञको भनाइ
निजी विद्यालयका शिक्षकले महिनौदेखि तलब नपाएको गुनासो
कोरोना कहरः लगभग ‘शुन्य’ सिकाइ
मुख्य खबरहरु
कोरोना कहरः लगभग ‘शुन्य’ सिकाइ
बैकल्पिक सिकाइको मारमा “आमाहरू”
अभिभावकका लकडाउन अनुभव